Nga Kathimerini/ Në pranverën e vitit 1997, teksa Shqipëria ishte zhytur në kaosin e një kryengritjeje të armatosur të viktimave të piramidave, një autokolonë e misionit diplomatik grek në Tiranë po nisej për në Greqi.
Ajo nuk ndoqi rrugën e zakonshme për në Gjirokastër për të kaluar kufirin përmes Kakavijës. Ajo zgjodhi të lëvizte në verilindje përmes Korçës për të hyrë përmes Kristallopigjit në Follorinë.
Korridori jugor kontrollohej nga banda të armatosura të shqiptarëve rebelë dhe në makinën kryesore me flamurin grek në ballë, ndodhej, i shoqëruar nga një zyrtar i ambasadës, një personalitet i rëndësishëm të cilin shumë njerëz nga turmat do të donin ta hiqnin qafe dhe për këtë arsye iu desh të ikte.
Ishte ish-Kryeministri i Shqipërisë, Fatos Nano, udhëheqësi reformist i cili në fillim të viteve ’90 e futi Shqipërinë në rrugën e tranzicionit nga komunizmi i ashpër i Hoxhës në demokracinë liberale. Dhe për sa na përket neve, me siguri kryeministri më filohelen dhe me më pak komplekse i Shqipërisë.
Me shpërthimin e kryengritjes në mars të vitit 1997, Nano u burgos në Tepelenë, duke vuajtur një dënim 12-vjeçar që iu dha, në një ndjekje penale që u karakterizua ndërkombëtarisht në atë kohë si hakmarrje politike nga Sali Berisha.
Kur sistemi u shemb, dyert e burgut u hapën dhe të burgosurit ikën, por Nano refuzoi të largohej, siç mund të kishte bërë, duke preferuar “lirimin ligjor”. Nën presionin e bashkësisë ndërkombëtare dhe për të ulur tensionet dhe për të parandaluar rënien e vendit në luftë civile, Berisha u detyrua ta falte.
Megjithatë, shokët e tij nuk e konsideronin të sigurt as në shtëpinë e tij në Tiranë, dhe kështu u vendos të ikte. Me urdhër të Kostas Simitis, atëherë Kryeministër, Ministri i Jashtëm Theodoros Pangalos mobilizoi ambasadën greke në Tiranë, e cila mori përsipër operacionin që ai të arratisej.
Konvoji diplomatik, i shoqëruar nga anëtarë të armatosur të Partisë Socialiste Shqiptare, kaloi me shpejtësi nëpër terrenin malor të Elbasanit dhe Pogradecit, dhe pa asnjë surprizë arriti në kufirin greko-shqiptar në Kristallopigi.
Në Pisoderi të Follorinës, ai ia “dorëzoi” “të arratisurin” e rangut të lartë kreut të departamentit të çështjeve politike të Ministrisë së Punëve të Jashtme, Ministrisë së Maqedonisë dhe Trakisë. Fatos Nano tani ishte i sigurt.
Teksa ishte i burgosur në Tepelenë, udhëheqësi socialist i dha më 19 maj 1996 gazetës “Kathimerini”, në një mënyrë aventureske, një intervistë ekskluzive duke përdorur metodën e pyetjeve dhe përgjigjeve me shkrim.
Deputeti i atëhershëm i Partisë Socialiste, emigranti Anastas Angeli, një mik i ngushtë i tij, mori përsipër të hynte fshehurazi në burg me pyetjet dhe të nxirrte dorëshkrimet me përgjigjet.
Nuk ishte e lehtë pasi shërbimet sekrete të Berishës po monitoronin të gjithë dhe gjithçka.
Kështu, kur mori dorëshkrimet me përgjigjet e Nanos, në vend që t’i mbante, i çoi direkt në një vend të sigurt dhe të paracaktuar. Po atë natë, policia sekrete bastisi zyrën e tij, por dorëshkrimet nuk ishin aty. Intervista u publikua nga mediat që nuk kontrolloheshin nga Berisha në Shqipëri, si dhe nga rrjetet ndërkombëtare.
“Unë dhe Partia Socialiste kemi denoncuar natyrën politike të burgosjes sime që nga shtatori i vitit 1993. Kjo u njoh zyrtarisht së fundmi nga Amnesty International, duke më shpallur të burgosur për idetë e mia. Unë vazhdoj të jem në burgun e Berishës për një mijë ditë sepse denoncova publikisht dhe luftova me mjete demokratike fenomenet negative politike që na ka lënë trashëgim historia. Kundër diktaturës komuniste dhe stalinizmit të Berishës. Po mbahem peng politikisht për “realpolitikën” që ndoqa dhe ndikimin që pati tek shumica e shqiptarëve”, – tha ai ndër të tjera në atë kohë.
Javën e kaluar, Nano ndërroi jetë, duke përfunduar një udhëtim politik dhe një rrugëtim të trazuar në nivel personal.
Ai la një gjurmë të fortë në Shqipërinë postkomuniste si udhëheqësi që hodhi themelet, përmes reformave të vështira, për kalimin e vendit nga komunizmi i ashpër i Hoxhës në demokraci liberale dhe e transformoi Partinë e Punës arterio-sklerotike të Hoxhës në një Parti moderne socialdemokrate.
Gjatë qeverive të tij, marrëdhëniet greko-shqiptare lulëzuan. Fatos Nano do të hyjë në historinë e marrëdhënieve dypalëshe si kryeministri më filogrek dhe më pa komplekse ndaj Greqisë.
Si një politikan largpamës, ai nuk u tundua të ushqente anti-helenizmin në opinionin publik tradicionalisht dyshues shqiptar, i cili, i pushtuar nga sindroma e rrethimit armiqësor, shihte te Greqia të keqen nga jugu (nga veriu ishte Serbia) një fqinj që ka punuar për gjymtimin e vendit për një kohë të gjatë. Ai shmangte shkëmbimin e teorive të këtij lloji për të përfituar përfitime elektorale.
Doktrina që Nano kishte në marrëdhëniet e jashtme i shndërroi Greqinë dhe Italinë në partnerë strategjikë dhe gjatë kohës së tij u ndërtua një atmosferë besimi të ndërsjellë, në dobi të të dyja palëve dhe për rrjedhojë të pakicës greke.
Gjatë ditëve të vështira të ekzilit Nano qëndroi në Athinë ku po përgatiste kthimin e tij përmes zgjedhjeve parlamentare që, me kërkesë të bashkësisë ndërkombëtare, ishin shpallur për 29 qershor dhe të cilat ai do t’i fitonte lehtësisht.
Në prag të votimeve, ai thirri një tubim parazgjedhor në sheshin Kaningos për emigrantët shqiptarë në Athinë.
Reagimi ishte mbresëlënës. Shqiptarët, shumica dërrmuese e të cilëve ishin të paligjshëm në atë kohë, dolën atë natë nga “strofullat”, depot dhe bodrumet, ku detyroheshin të fshiheshin sepse nuk kishin dokumente dhe e mbushën sheshin.
Në atë tubim, Nano iu referua edhe bashkatdhetarëve tanë në Shqipëri, të cilët ishin strehuar në Greqi, duke u bërë thirrje atyre të ktheheshin në “shtëpitë e tyre patriotike”, ku, siç tha ai, “është vendi i tyre”.
Zërat nacionalistë në vend, përfshirë Sali Berishën, pasi dëgjuan për “shtëpi patriotike” për pakicën greke, “u ngritën në çati” duke e akuzuar atë se ishte identifikuar me aspiratat e pashpallura të Athinës kundër Shqipërisë.
Kjo nuk e pengoi aspak të fitonte zgjedhjet dhe më pas ai me mençuri nuk ra në kurthin e hakmarrjes, gjë që do të çonte në tensione të mëtejshme duke shmangur fillimin e ndjekjeve penale kundër Berishës. Megjithatë, një hakmarrje kishte lindur tashmë midis dy burrave.
Berisha, i cili besonte se socialistët e Nanos, me ndihmën e Greqisë, kishin nxitur “kryengritjen piramidale” kundër tij, po priste mundësinë për t’u hakmarrë, dhe atij iu dha një vit më vonë.
Më 12 shtator 1998, pak larg zyrave të “Partisë Demokratike”, në sheshin qendror të Tiranës, u vra bashkëpunëtori i tij i ngushtë dhe figura kryesore e partisë, Azem Hajdari, një figurë kontroverse që thuhej se ishte i përfshirë në trafik armësh dhe shumë punë të tjera të pista.
Berisha akuzoi qeverinë socialiste dhe policinë e saj si autorë moralë dhe fizikë, dhe funerali i Hajdarit u shndërrua në një kryengritje të armatosur.
Mbështetësit fanatikë të Berishës, të cilët kishin zbritur të armatosur nga qyteti i tij i lindjes, Tropoja, në veri të Shqipërisë, pas fjalimeve të zjarrta të udhëheqësit të tyre, sulmuan televizionin shtetëror, nga ku i bënë thirrje popullsisë të merrte armët.
Pastaj, të përforcuar nga dy tanke të rrëmbyer nga një kamp aty pranë, ata iu drejtuan ndërtesës qeveritare, të cilën e bombarduan, e morën dhe i vunë flakën.
Kryeministri Nano iku me rojet e tij personale përmes një kalimi sekret nëntokësor nga epoka e Hoxhës duke kaluar në Shkup.
“Unë ika sepse kishin vendosur të më vrisnin”, do të deklaronte ai më vonë sipas BBC.
Prokuroria e Tiranës ngriti një akuzë me akuza të rënda kundër Berishës, si autor dhe protagonist i kryengritjes së shtatorit, e cila, megjithatë, nuk vazhdoi me ndërhyrjen e Nanos në mënyrë që gjërat të mos përshkallëzoheshin përsëri.
Pas kësaj, Nano dha dorëheqjen si kryeministër, por mbeti rregullator i situatës në partinë në pushtet, dhe pas zgjedhjeve të vitit 2002 u bë përsëri kryeministër, deri në vitin 2005.
Në një zgjedhje të rëndësishme strategjike, në mars të vitit 1998, disa muaj pasi u rizgjodh kryeministër dhe po përpiqej të rivendoste rendin në vend, Nano donte të negocionte me Greqinë “rindërtimin” e bazës detare strategjikisht të rëndësishme Pashalimanit në Vlorë, e cila ishte plaçkitur dhe shkatërruar nga rebelët.
Të cilën, megjithatë, turqit pretendonin gjithashtu se e përdornin si bazë për flotën e tyre luftarake për të monitoruar lundrimin në Adriatik dhe Mesdheun qendror. Më në fund ata e morën atë.
Sipas asaj që u zbulua më vonë nga atasheu ushtarak i atëhershëm shqiptar në Ankara, Hajro Limaj, marrëveshja kishte implikime të errëta, para, aventura politike dhe një aspekt grek.
Qeveria shqiptare dyshohet se e negocioi atë fillimisht me Greqinë, por turqit dhanë një ryshfet të fortë nën tavolinë dhe e morën atë, ndërsa truri i gjithë historisë, Ministri i Mbrojtjes Z.M. (nuk kuptohet për kë ministër bëhet fjalë, shënim i lapsi) humbi karrigen e tij ministrore.
Gjatë trazirave të vitit 1997, M. ishte një nga zyrtarët e Partisë Socialiste që mbajti marrëdhënie të ngushta shoqërore me zyrtarë të lartë të PASOK-ut në Greqi dhe në qeverinë Nano që doli nga zgjedhjet e qershorit, ai zuri portofolin e Ministrit të Mbrojtjes.
Nëpërmjet lidhjeve të tij me ministrat e qeverisë Simitis, ai kërkoi, me sa duket me urdhër të Nanos, të negocionte një paketë marrëveshjesh me Athinën që, ndër të tjera, parashikonin që Greqia të merrte përsipër rindërtimin e bazës së Pasha Limanit, ndërtimin e depove të naftës në Durrës dhe Vlorë, ndërtimin e akseve rrugore, etj.
Në këtë paketë, një pozicion i rëndësishëm iu dha dhënies nga pala greke të një ndihme financiare prej 10 miliardë dhrahmish për të forcuar dhe rindërtuar ushtrinë shqiptare, ndërsa në pjesën e saj joformale pala greke do të përfitonte nga krijimi i 3 varrezave ushtarake për varrimin e eshtrave të të rënëve grekë të viteve 1940 dhe ndërtimi i një spitali ushtarak në Gjirokastër. Megjithatë, turqit kishin lëvizur më herët.
Më 9 maj 1997 – Nano nuk ishte bërë ende kryeministër – dhe teksa Shqipëria po digjej, Ministri i atëhershëm i Mbrojtjes i Turqisë vizitoi Tiranën dhe më 12 shtator do ta përsëriste vizitën, këtë herë kur ishte Nano në qeveri.
Më 26 dhjetor, homologu i tij shqiptar do t’ia kthente vizitën, duke udhëtuar për në Ankara.
Natyrisht, kjo nuk ishte një lëvizje e thjeshtë brenda kuadrit të marrëdhënieve dypalëshe midis dy vendeve dhe kjo u bë shpejt e dukshme.
Sipas atasheut ushtarak të atëhershëm shqiptar në Ankara, gjatë bisedimeve zyrtare me palën turke, M., krejtësisht në mënyrë të papritur dhe jashtë protokollit të rënë dakord, vuri në tryezë një kërkesë që turqit të rindërtonin bazën e Pashalimanit.
Atasheu ushtarak, i habitur nga kthesa që mori ministri i tij në bisedime, do të raportonte më vonë: “Në një diskutim konfidencial, ministri më tha: “Nuk mund të pranojmë që porti ushtarak i Sarandës ose Porti i Pashait t’i jepen për rindërtim një vendi fqinj dhe për një periudhë të gjatë kohore, siç dëshiron Greqia.
Ne ua kemi dhënë përgjigjen dhe kemi treguar Durrësin ose Portin e Shëngjinit më në veri, por ata këmbëngulin në baza ushtarake pranë kufijve të tyre. Nëse ua japim baza të tilla, atëherë për kë i duam dhe kundër kujt do t’i përdorim në rast të një konflikti ushtarak në jug…?’”
“Shteti i thellë” me frikën e tij të përhershme të infiltrimit grek e kishte bërë punën e vet, duke e sjellë Nanon para një ngjarjeje fakti të kryer.
Më vonë, siç u shkrua në shtypin shqiptar, M. zbuloi “konfidencialisht” në qarqet politike dhe ushtarake në atdheun e tij se për Pashalimanin turqit dhanë 3 herë më shumë para sesa dhanë grekët.
Pas nënshkrimit të marrëveshjes, në mars të vitit 1998, Nano e shkarkoi M. nga pozicioni i tij si ministër dhe, sipas Limajt, shkarkimi i tij nuk ishte i palidhur me çështjen e Pashalimanit.
Në fakt, Nano raportohet të ketë deklaruar në lidhje me shkarkimin se “kocka ishte shumë e madhe për t’u lëpirë nga një ministër…”, duke fotografuar arsyen e shkarkimit të ministrit të tij.
Pavarësisht se çfarë ndodhi me bazën e Vlorës, marrëdhëniet midis Athinës dhe Tiranës gjatë qeverisjes së Nanos u zhvilluan në një klimë të butë.
Simitis vizitoi dy herë Shqipërinë, dhe Nano vizitoi dy herë Greqinë. Në njërën prej tyre ai mori pjesë në konferencën ndërballkanike të udhëheqësve në Kretë në tetor të vitit 1997.
Atje, me iniciativën e Simitis, ai u takua me “armikun” e madh të kombit, Slobodan Miloseviçin. Takimi u zhvillua në një hotel në Agia Pelagia ku, sipas një diplomati që ishte i përfshirë në të gjithë përgatitjen, “Simitis i mori të dy për dore, hynë në dhomë ku, pasi bëri një parathënie, u largua dhe i la vetëm, të shoqëruar nga një shishe tsikoudia (lloj rakie greke), e cila kur dolën u gjet bosh”.
Edhe pse nuk u ra dakord për asgjë, në atdheun e tij shpërtheu një stuhi me britma “tradhtie” dhe akuza se ai “përqafoi armikun”, “shiti Kosovën” e cila atëherë po përgatitej për një kryengritje, etj. Që nga takimi, sipas kritikëve të tij, ka pasur “gishtin grek” të kudondodhur në Shqipëri.
Marrëdhëniet e Fatos Nanos me Greqinë shkuan shumë përtej sferës politike dhe diplomatike.
Edhe kur ishte kryeministër, ai shpesh “arratisej” nga Tirana dhe strehohej, duke kaluar nën “radarin zyrtar”, në Selanik ku dy fëmijët e tij studionin në një kolegj privat.
Vizitat kombinoheshin me argëtim në klubet e natës – ai ishte një fanatik i të famshmes Peggy Zina – dhe tavernave, ndonjëherë deri në agim.
Gjatë njërës prej këtyre bredhjeve boheme, “zemra e tij u vendos në krahun e një gruaje të bukur greke, Xhoana, me të cilën u martua për herë të dytë, në kishën ortodokse të Tiranës, meqenëse ai vetë ishte i krishterë ortodoks – korist i Kryepeshkopit Anastas”.
Ai gradualisht u largua nga politika dhe jetoi, me shëndet të rrënuar, midis Vjenës dhe Tiranës, me pritjen se në një moment elita politike do ta thërriste në postin e Presidentit të Republikës, një dëshirë (e tij) që nuk u plotësua kurrë.
Në shërbesën mortore në katedralen ortodokse të Tiranës (është gabim pasi duhet në Pallatin e Kongreseve shënim i lapsi), fjalimet e lamtumirës “prej druri” të miqve dhe armiqve politikë u eklipsuan nga lamtumira e fundit e gruas së tij greke.
“Këtu, një çerek shekulli më parë, unë, një vajzë e re, u dashurova me Fatosin. Në atë kohë nuk e kuptoja pse, por tani e di. Isha dashuruar, jo vetëm me Fatosin si person, por isha dashuruar edhe me vizionin e një Shqipëria ndryshe, një Shqipërie që duhej të largohej nga barbaria, hakmarrja dhe të ndiqte një kurs tjetër, një kurs modern politik dhe evropian.
Këto do t’i gjeja te Fatosi. Ai ecte nëpër baltën e politikës pa u ndotur prej saj. Kishte një zemër të madhe, të gatshme të falte, të kuptonte. Hakmarrja ishte një cilësi e huaj për të. Ai e vërtetoi këtë kur udhëhoqi vendin pas burgosjes së tij të padrejtë, kur Shqipëria ishte në prag të luftës civile. Ai ishte i drejtpërdrejtë, ndonjëherë kokëfortë, por i ndershëm me veten dhe të tjerët. Ai e donte këtë vend me gjithë zemër”, tha ajo. ©Përshtati në shqip LAPSI.al
